Koncentracja jest nadrzędną umiejętnością psychologiczną, ponieważ wyćwiczenie tej umiejętności ma wpływ na inne aspekty takie jak panowanie nad stresem, utrzymywanie motywacji, budowanie pewności siebie, umiejętność poprawnej wizualizacji i inne. Natomiast w sporcie jest kluczowym elementem nad którym psycholog pracuje z zawodnikiem stosując różne techniki, ćwiczenia oraz gry symulacyjne, aby dobrze wytrenować zdolność do skoncentrowania się w danym momencie. Umiejętność skutecznej koncentracji pomaga w efektywnym skupieniu uwagi na tym co istotne oraz obniża poziom lęku w trakcie zawodów. Sportowiec, który jest skutecznie skoncentrowany może tym wykończyć przeciwnika, który ma nad im przewagę fizyczną. Zawodnikami znanymi z żelaznej koncentracji są Roger Federer oraz Michael Phelps.
„Kiedy jestem skupiony, nie ma rzeczy, osoby, czegoś co może przeszkadzać mi w działaniu. Nie ma. Jeśli wystarczająco ostro czegoś chcę na pewno to dostanę.”
Michael Phelps
Koncentracja ma to do siebie, że często żyje własnym życiem. W głowie pojawiają się myśli, które starają się odwrócić naszą uwagę i w prosty sposób dekoncentrują zawodnika. Na szczęście jest to zdolność taka jak celne strzelanie na bramkę lub wykonywanie salta, więc można się jej nauczyć. Koncentracja jest dynamiczna, nieustannie przenosi się z jednej grupy obiektów na inne. Dobrze wytrenowany sportowiec potrafi nią umiejętnie sterować, przenosić na wybrane obiekty oraz wyłączać i włączać kiedy jest to konieczne. Ludzki organizm ma zdolność do silnej koncentracji uwagi tylko przez określony czas, dlatego ważne jest, aby zawodnik potrafił nią kierować i w kluczowych momentach był w pełnym skupieniu. Oczywiście długość okresu skupienia zależy od właściwości jednostki – jedni potrafią skutecznie skupić się przez dłuższy czas, inni krócej, bo są bardziej wrażliwi na bodźce rozpraszające. Dobrą wiadomością jest to, że sterowania nią można się wyuczyć, wtedy jesteśmy w stanie wybrać kierunek skupienia i rozplanować tym samym plan działania. Nawet podczas codziennych treningów umiejętne rozplanowanie koncentracji ma znaczenie. Przykładowo większa koncentracja potrzebna jest przy ćwiczeniach ze sztangą niż przy treningu na maszynach.
O koncentracji w sporcie mówimy, kiedy myśli i zmysły zawodnika są skupione wyłącznie na celu, czynności, obiekcie, okolicznościach lub innym graczu. Utrata skupienia następuje, gdy obiekt się rozmywa lub gdy uwaga zaczyna przeskakiwać na inne nieistotne sprawy. Paradoksalnie, jeśli staramy się z całych sił na czymś skupić nasza uwaga nie skupia się wcale. Tutaj przypomina mi się przykład 10-letniego chłopca, który pierwszy raz usiadł do gry, która miała na celu wyćwiczenie jego umiejętności koncentrowania się. Nie wiedział on co dokładnie powinien robić i wykonał zadanie niemal idealnie. Jednak kiedy kolejny raz usiadł do zadania, tak bardzo starał się skoncentrować i tak bardzo chciał poprawić swój wynik, że wypadł gorzej. Przykład ten ukazuje dwa błędy, których nie powinien popełniać dobry sportowiec. Po pierwsze, aby się skutecznie skoncentrować nie można tego robić za wszelką cenę i się spinać. Po drugie myśli powinny być skoncentrowane na zadaniu, poszczególnych elementach wykonania, ważne jest aby być „tu i teraz”, a nie skupiać się na wyniku (wygranej), bo dobre wykorzystanie umiejętności daje ten medal. To właśnie czynności wykonywane w danym momencie mają wpływ na wynik, a kiedy dekoncentrujemy swoją uwagę myślami o przyszłości wykonanie zadania jest gorsze. Dlatego tak istotne jest trenowanie tej umiejętności, aby stała się ona automatyczna. Ważne jest, aby treningi zawodnika odbywały się w warunkach jak najbardziej zbliżonych do warunków startowych, czyli przy głośnej muzyce, odgłosach widowni i innych rozpraszających bodźcach.
Trener lub psycholog pracujący z zawodnikiem powinien pracować nad trzema aspektami koncentracji: selektywnością, ukierunkowaniem oraz zakresem. Selektywność to nic innego jak wybór przez zawodnika, które bodźce są istotne, a które trzeba nauczyć się pomijać. Dobrym ćwiczeniem jest stworzenie listy elementów kluczowych i rozpraszających dla każdej dyscypliny osobno. Np. dla kierowcy rajdowego elementami kluczowymi będą: skupienie na drodze, instrukcje wypowiadane przez pilota, zakręty, wyczucie czasu podczas zmiany biegów, utrzymanie prędkości, bycie tu i teraz, minimalne użycie hamulców, itp. Natomiast rozpraszające to: pejzaż, widzowie na trasie, reporterzy, dawne błędy, samochody z tyłu, co zrobię z wygraną, ucieczki myśli na sprawy prywatne itp. Podobne listy można łatwo sformułować dla innych dyscyplin. Będą one punktem wyjścia do pracy. Pod uwagę należy wziąć też inne stany emocjonalne, które mogą mieć wpływ na naszą koncentrację i łatwo z niej wybić: lęk, frustracja czy gniew.
Koncentracja ma także kierunek i zakres, które także zależą od predyspozycji jednostki. Ktoś może być lepszy w skupianiu na ogólnej sytuacji obejmując swoją uwagą wiele aspektów, a ktoś inny świetnie koncentruje się na detalach lub skupieniu wewnętrznym. Mimo to każdy może nad nimi pracować i wytrenować te, w których odczuwa braki. Przybliżę jeszcze każdy z czterech stylów koncentracji:
- wąska wewnętrzna – jest to koncentracja na konkretnym odczuciu wewnętrznym lub skupienie na wykonaniu danej techniki;
- szeroka wewnętrzna – opiera się na analizie wykorzystującej zasób wiedzy, która może dotyczyć tego do kogo zawodnik powinien podać piłkę;
- wąska zewnętrzna – pełne skupienie, czyli obserwacja pojedynczego obiektu np. piłki lecącej w stronę zawodnika;
- szeroka zewnętrzna – przeszukiwanie otoczenia w celu dostrzeżenia istotnych wskazówek np. poszukiwanie innego gracza;
Dobrym przykładem złej koncentracji uwagi może być przykład koszykarza, który wykonuje rzut wolny. Powinien on skoncentrować się na obręczy kosza, a zamiast tego myśli o poprzednich nieudanych rzutach, ganiąc siebie w myślach, że tym razem nie może tego zepsuć. Można się tutaj dopatrzeć szeregu błędów, ponieważ skupienie zawodnika powinno być wąskie zewnętrzne (obręcz kosza), a nie szerokie zewnętrzne (minione sytuacje, błędne rzuty). Dodatkowo zawodnik popełnił błąd dopuszczając do negatywnego dialogu wewnętrznego – nie powinien sobie mówić „Nie mogę tego zepsuć”, komunikat powinien być pozytywny „Teraz na pewno trafię”. Nie powinien także dopuścić, aby w głowie pojawiły się obrazy porażki.
Jest wiele różnych ćwiczeń przydatnych w trenowaniu zdolności koncentracji. Najprostszą metodą jest werbalizowanie sobie ważnych podpowiedzi w konkretnych sytuacjach. Przykładowo jeśli jesteś pływakiem twoim celem jest szybki start. Możesz zwerbalizować sobie odpowiednią koncentrację „S jak sygnał” – powinno to poprawić zdolność ruszania kiedy pojawi się dźwięk mechanizmu startowego. Natomiast dla dyskobola, którego celem jest silne ciało i silne mięśnie ręki, które popchną dysk, dobrą werbalizacją będzie „ręka mocna do końca”. Obecnie to nowe technologie zrewolucjonizowały rynek. Jest wiele gier wideo, przenośnych urządzeń do feedbacku czy oprogramowań do treningu wzroku, które mogą być bardzo przydatne w pracy z zawodnikiem. Zatem wystarczy tylko chcieć trochę popracować 🙂
Ciekawostka! Badania pokazały, że dominujący styl koncentracji może predysponować do niektórych sportów. Osoby o koncentracji wąskiej zewnętrznej sprawdzą się w dyscyplinach wymagających mierzenia do celu takich jak łucznictwo lub strzelectwo. Potrafią utrzymać pełną kontrolę nad swoim ciałem równocześnie regulując oddychanie i pracę mięśni. Natomiast osoby, które biegle przełączają się pomiędzy szeroką i wąską koncentracją nadają się do sportów zespołowych np. piłki nożnej, koszykówki, rugby. Niezbędne jest to, aby rozpoznać sytuację na boisku, trzymać się taktyki, skupić na istotnych szczegółach, grać z drużyną oraz wykonywać rzuty wolne.